De godin Fosta op Ameland

 

 

De Fostabron op Ameland

Op Ameland, vlak buiten het dorpje Nes in het zuidoosten van recreatiegebied de Vleijen, ligt een voorchristelijke, heilige bron waar mogelijk de godin Fosta, Fostera of Fostare werd vereerd.   

Vóór deze idyllische plas water, die omringd is door riet en planten, staat een bord met de volgende tekst:

 Heilig water

Het plasje water waar jullie nu bij staan was eens een heilige bron, gewijd aan Fosite, de god van het recht. Wie er water uitschepte, mocht niets zeggen. Ook het land er omheen en het vee dat er graasde, waren heilig.
Fosite, een blonde god uit de Germaanse mythologie, was een groot vrederechter. Hij had een paleis met zuilen van rood goud en een zilveren dak.

Tijdens een storm in het jaar 698 strandde een schip van de monnik Willibrord op Fositeland. Hij had tevergeefs een poging gedaan om de Denen tot het Christendom te bekeren en was op weg naar Utrecht.

Willibrord doopte een paar leerlingen in de bron en slachtte heilige koeien. De eilanders maakten zich daar vreselijk kwaad over en brachten Willibrord en zijn volgelingen naar hun koning Redbad.

Drie dagen lang is er over het lot van de gevangenen geloot om te zien wat de goden wilden. Eén van de reisgenoten werd het slachtoffer en werd gedood. Willibrord moest vertrekken. Deze plas heet nu dan ook de Willibrordusdobbe.

Bord en bron vanaf de Duinlandsweg gezien

Tekst op het bord

 Fosite of  Fosta 

In Magna Frisia, het oude Friese rijk (ca. 500 - 734 na Chr.), beschouwde men eilanden en bronnen als sacrale plaatsen. Het element water werd in die tijd als vrouwelijk en helend gezien. Bij iedere bron hoorde een godin, zij waren onlosmakelijk met elkaar verbonden Maar als er bij iedere bron een godin hoorde, hoe zit het dan met die blonde god Fosite?

De verhalen of er op die plek een god of een godin werd vereerd, spreken elkaar tegen. Uit de levensbeschrijving van Willibrord en uit volksoverleveringen weten we dat er een inheemse ‘godheid’ op Ameland werd vereerd. De heren kroniekschrijvers zijn het er alleen niet over eens of deze mannelijk (Fosite) of vrouwelijk (Fosta) is.

Wel wordt er in die kronieken geschreven over een tempel van de godin Fosta, die dichtbij de Willibrordusdobbe zou hebben gelegen. Van de tempel zelf zijn weliswaar geen resten gevonden, maar historicus en amateur archeoloog Herre Halbertsma vond op de plaats van de verdwenen kerk in Nes, die in de buurt van de dobbe lag, een tufstenen fundering van een ouder kerkje. Dat kerkje moet er al voor de 12^e eeuw hebben gestaan omdat er in die tijd tufsteen werd gebruikt.  

Algemeen bekend is dat oude kerken vaak op krachtplaatsen van heidense heiligdommen werden gebouwd. Het is dus mogelijk dat het kerkje op de plaats van de tempel van Fosta heeft gestaan.

Friese kroniekschrijvers verhalen ook over een klooster met de naam Foswert dat rond 866 op de plaats van een voorchristelijke tempel gebouwd zou zijn. Later is dit klooster  naar het Friese vasteland verhuisd, omdat de Amelanders vaak door zeerovers werden overvallen.

Fosta leeft voort

Ameland heette voor de invoering van het christendom Fostaland naar de godin Fosta. De eilanders hebben deze godin ‘in leven’ gehouden. Je komt haar naam nog overal tegen: op een uithangbord van een paardenstal, er zijn vakantiehuizen met die naam en er is een straat in Nes die Fostaland heet. Ik zag er zelfs een schip met Fosta op de voorplecht. Toen ik er de eigenaar naar vroeg, vertelde hij mij dat hij het heeft vernoemd naar een Germaanse godin die geschillen beslechtte op Ameland.
Een betere naam voor de Willibrordusdobbe zou dus Fostabron zijn.

De godin Fosta op Ameland, aquarel van Annie Overbeeke

Het is ook bekend dat de Friezen een vruchtbaarheidsgodin Fosta/Fostera/Fostare vereerden. De namen van de vroegere godinnen en goden veranderden door de jaren heen wel vaker en konden plaatselijk verschillen. Fostera komt nog voor in de oude naam van het dorp Westergeest in Friesland dat vroeger Fostera-hiem heette.

In West-Friesland spreekt men over Fostare.

Beeld en beeltenis van Fosta

In Ameland is een beeld van Fosta gevonden, waarvan de armen gedeeltelijk ontbreken en de benen helemaal. Zij draagt een helm en heeft pijlenkokers op haar rug.

Na de kerstening rond het jaar 800 is dit beeld door Harmacarus, toenmalig bisschop van Utrecht die genoeg had van de heidense godenverering in Friesland, naar de Mariakerk in Utrecht gehaald.

Het beeld bevindt zich momenteel in de collectie van het Rijksmuseum in Amsterdam.

In het ‘Vollständiges Wörterbuch der Mythologie aller Nationen’ van Wilhelm Vollmer uit 1836 wordt op pagina 747 Fosta beschreven als de Friese godin van de land- en tuinbouw. Hoewel Fosta als vredelievend wordt aangemerkt, staat er dat zij een helm draagt en op haar rug een boog en twee kokers voor pijlen. In haar linkerhand houdt zij vijf pijlen vast en in haar rechterhand vier korenaren.

Beeld Fostare by Ineke Bergman

Ligging van de bron
De bron ligt in het zuidoosten van het recreatiegebied de Vlijen vlak buiten Nes aan de Duinlandsweg waar de dobbe op een bord staat aangegeven. Deze weg is lang en heeft geen nummers. Ook loop je gemakkelijk aan de bron voorbij omdat ze op enige afstand van de weg af ligt.

De VVV van Nes heeft geen kaarten waarop ‘het heilige plasje water’ wordt aangegeven.

Een oriëntatiepunt is de algemene begraafplaats in Nes: de bron ligt hier namelijk pal ten noorden van. Het adres van de begraafplaats is: De Vlijen 6, 9163 KG Nes. De coördinaten van de begraafplaats zijn 53.26.50 NB en 5.46.44 OL. Op de site van de begraafplaats is wel een kaart te zien waarop de dobbe is aangegeven.

Ineke Bergman

 Bronnen:

AA,  A.J. van der, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden Volume 1, 1839.

 Bergman, Ineke, Godinnen van eigen bodem, Geesteren, 2007. Zie ook facebook.com/godinnenvaneigenbodem.

 Bergman, Ineke, ‘Fostare’, Heilige bronnen in de Lage Landen, met medewerking van diverse auteurs, Geesteren, 2014, Onderzoek naar de godin Fostare pag. 143-155.

 Dykstra, Waling, Uit Frieslands Volksleven, 1895.

 Halbertsma, Herre, Frieslands Oudheid, publicatie, 2000.

 Vollmer, Wilhelm, Vollständiges Wörterbuch der Mythologie aller Nationen, Hoffman, 1836.