Epona, zoveel meer dan een paardengodin

Epona 3e eeuw, Musée Lorrain, Nancy

 

Epona, die bekend staat als een Keltische paardengodin, wordt gezien als de beschermster van paarden, veulens, ezels, muildieren, cavaleristen, staljongens en reizigers. Haar attributen zijn de cornucopia (hoorn van overvloed), de patera (offerschaal) en het symbool dat bij haar hoort zijn korenhalmen. Haar naam is afgeleid van het Gallische woord ‘epo’ dat paard betekent. Ons woord ‘pony’ is daar mogelijk ook op terug te voeren.

Van Epona wordt gezegd dat zij met haar paard(en) overleden zielen begeleidt naar de onderwereld.

Epona werd vereerd door Kelten, Germanen, Romeinen en andere inwoners van het Romeinse Rijk. Een groot deel van Nederland maakte tijdens de eerste vier eeuwen van onze jaartelling deel uit van dat imperium. De Romeinen hadden geen problemen met de godinnen en goden van de volkeren die ze hadden veroverd. Epona was zelfs zeer geliefd bij hen.
Zij was de enige Keltische godin van wie er een feestdag in Rome werd gevierd op 18 december. Uit Romeinse schriftelijke bronnen is gebleken dat er zelfs altaren voor haar in de paardenstallen werden geplaatst. 

 

Dodecaëder Rijksmuseum van Oudheden in Leiden

 

Terwijl ik dit stuk aan het schrijven was, kwam ik een interessant artikel tegen van de heer G.M.C. Wagemans over Epona, zie: https://www.dodecaeder.nl/hypothese. Hij suggereert hierin dat het paard, waar ze altijd mee wordt afgebeeld, mogelijk symbool staat voor het sterrenbeeld Pegasus. De auteur kwam op dit idee door een onderzoek naar dodecaëders, volgens hem mogelijk astronomische meetinstrumenten, die werden gebruikt door de Romeinen in de Romeinse tijd. Deze voorwerpen bestaan uit 12 regelmatige, vijfhoekige vlakken die een soort bol vormen. Zij kunnen de hoek van het zonlicht meten om zo de beste datum te bepalen waarop er wintergranen kon worden gezaaid. In Nederland zijn er drie van gevonden: in Elst, Hartwerd (Fr) en een deel van zo’n instrument in de Waal bij Nijmegen.

Deze mysterieuze voorwerpen, niemand die echt met zekerheid kan zeggen waar ze voor dienden, zijn alleen gevonden in het noorden van het Romeinse rijk dat overeenkomt met het Keltische gebied. En juist in diezelfde omgeving zijn ook de altaren, reliëfs en inscripties van Epona gevonden. Er zijn wel 300 afbeeldingen van  haar bekend.

Epona uit Baarlo

In Nederland zijn twee beeldjes van Epona tevoorschijn gekomen in Baarlo (Limburg). Ze zijn eigendom van het Limburgs Museum, maar uitgeleend aan het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.

 

Het sterrenbeeld Pegasus, tekening Juke Hudig uit 'De sterren van je leven'

  

Het sterrenbeeld Pegasus, het gevleugelde paard, dat tot de Andromeda-groep hoort is op onze breedte zichtbaar in de periode september/oktober in dezelfde tijd als vroeger bij ons de wintergranen werden gezaaid. De zaaitijd van de wintergranen was voor de Kelten de belangrijkste tijd van het jaar. Het werd gevierd op de vooravond van Samhain (1 november) als al het werk was gedaan.

Ik vind het een interessante gedachte om het paard van Epona met het sterrenbeeld Pegasus te verbinden en ook heel aannemelijk, als je bedenkt dat onze vroege voorouders de posities van de sterrenbeelden relateerden aan gebeurtenissen die zich op aarde afspeelden volgens het principe ‘zo boven, zo beneden’.  Ook is er een afbeelding van Epona gevonden waarop zij omringd is door hemelse motieven, dit kan inderdaad wijzen op een verbinding met de sterrenbeelden.

 

Epona omringd door hemelse motieven

 

De auteur van het artikel vraagt zich af of Epona in plaats van een paardengodin niet eerder een vruchtbaarheidsgodin is. Als je bedenkt dat haar attribuut een cornucopia is en haar symbool een korenhalm en ook veulens voor vruchtbaarheid staan, dan lijkt dat me zeer waarschijnlijk.

 

Epona, bronzen beeld uit Champoulet, departement Loiret, France

 

 De reliëfs en votiefaltaren die er van Epona zijn gevonden zijn te verdelen in vijf verschillende typen:

-Epona zit op een paard, meestal in amazonezit
-Zij staat voor een paard
-Zij zit voor een paard
-Zij staat of zit tussen twee paarden
-Een enkele keer ligt zij op een paard.

Ook zijn er beeldjes van Epona met een paard en een veulen dat bij de moeder zoogt, wat nieuw leven of wedergeboorte kan betekenen.

Bij altaren van Nehalennia met een hond vraagt Wagemans zich af of dit ook niet een symbolische betekenis heeft en verwijst naar het sterrenbeeld Grote Hond (Canis Major) met de ster Sirius als belangrijkste ster. Het sterrenbeeld Grote Hond is op onze breedte alleen te zien tijdens de winterperiode, die voor zeevaarders de gevaarlijkste tijd van het jaar is in verband met stormen.
In mythen van oude culturen traden zowel het paard als de hond op als bewakers van de doden, die de zielen terug brachten naar de Moedergodin. Dat betekent dat Epona als begeleidster van de zielen van de doden een diepere spirituele betekenis heeft. Vaak ook draagt ze op afbeeldingen, net als de godin Holle, een sleutel die toegang geeft tot de Onderwereld. De beeltenis van Epona is ook op grafstenen teruggevonden.

Dit alles zegt mij dat Epona niet slechts een paardengodin en vruchtbaarheidsgodin is maar gerekend kan worden tot onze Moedergodinnen.

Ineke Bergman

Bronnen

Borst, R., Bergman, I., Verhagen, V., Kersbergen, van, P., 'De sterren van je leven', A3 boeken, Geesteren, 2005

Websites

https://www.dodecaeder.nl/hypothese

https://www.facebook.com/godinnenvaneigenbodem