Brighid/Brigida in Noorbeek

 

Waar de Kelten oorspronkelijk vandaan komen is niet precies te zeggen, maar het meest waarschijnlijke is dat ze uit Centraal Europa stammen. Bij archeologische opgravingen in Hallstatt, Oostenrijk en in de plaats La Tène in Zwitserland zijn belangrijke Keltische vondsten gedaan die ons inzicht geven in hun cultuur. Vanuit deze gebieden hebben ze zich verspreid over grote delen van Europa tot in Klein Azie toe. Hoewel er soms grote cultuurverschillen bestonden tussen de verschillende Keltische stammen, spraken ze dezelfde taal en was hun religie een natuurgodsdienst. Ze aanbaden godinnen en goden die ze met zich meenamen op hun  tochten door Europa. Zo kwam de Keltische godin Brighid niet alleen naar Engeland, Ierland en Schotland maar ook naar onze streken, waar ze nog steeds wordt vereerd onder haar gekerstende, latijnse naam Brigida.  

Brighid

Brighid is een van de belangrijkste Keltische godinnen, haar naam betekent de verhevene. Andere namen voor haar zijn: Bree, Bridie, Brighde, Brigid, Bridget, Brigit, Brigantia en Brigida. Net als haar vele namen bezit ze volop kwaliteiten. 

Als godin van heling en zuivering wordt zij  geëerd bij haar geneeskrachtige bronnen en putten. Als godin van vruchtbaarheid beschermt ze het vee. Volgens een mythe wilde ze als kind niet eten en alleen melk van een koe drinken. Eén van haar krachtdieren is een magische, witte koe met rode oren. De koe was in veel voorchristelijke culturen heilig en stond symbool voor de Grote Moeder. 

Brighid is bovendien de godin van de zon en de maan, die in de astrologie bekend staan als de lichten die met beide ogen verband houden, vandaar de verhalen dat haar bronwater oogkwalen zou genezen. 

Ook wordt zij afgebeeld als drie identieke zusters met ieder hun eigen 'vuur' kwaliteiten. Eén zuster voor inspiratie, poëzie, zang en dans, de tweede voor smeedkunst en het haardvuur en de derde zus voor heling en voorspellen. Een andere drievoudige vorm is dat ze het jonge meisje, de moeder en de oude, wijze vrouw in zich verenigt. 

Brighid is tevens de beschermvrouwe van kinderen en kraamvrouwen. Volgens een mythe buigt ze zich over de wieg van elk kind. 

 Het feest van Brighid

Het Keltische feest Imbolc dat bij Brighid hoort, wordt op 1 en 2 februari gevierd. Het is het lentefeest van de bevruchting van de aarde. Met haar levengevende witte staf tikt Brigida de aarde aan om het zaad wakker te maken, zodat het kan ontkiemen. De eerste tekenen van de lente dienen zich daarna aan. De sneeuwklokjes steken hun kopjes boven de grond en de ooien geven melk. Er wordt gezegd dat het de tijd is dat Brighid haar groene mantel aantrekt, als metafoor voor het ontluikende groen in de natuur.

Het woord Imbolc (uitspraak immolc) betekent letterlijk in of om de buik, maar kan ook met melken worden vertaald, of afkomstig zijn van de oud Indo-Europese woordstam Hmelg dat zuivering betekent. Het feest werd ook wel Oimelc (schapenmelk) genoemd, omdat in deze tijd van het jaar de eerste schapen worden gemolken. Imbolc is een zaai- en reinigingsfeest, dat gepaard ging met rituelen rond het reinigen, ploegen en zaaien van de akkers, die symbool staan voor de buik van de godin. Er werd ook een beeld van de godin rond de akkers gedragen. In onze streken werd het het Ploeg- en Zaaifeest genoemd. De christelijke variant is Maria Lichtmis en is ook een feest van zuivering. Februari was vroeger de maand waarin grote schoonmaak werd houden, de Latijnse naam februa betekent eveneens zuivering.

 Kerstening

Nederland is in de 7e en 8e eeuw gekerstend door verschillende Engelse en Ierse missionarissen onder leiding van Willibrord. Om de overgang naar het christendom soepeler te laten verlopen, heeft de Kerk veel heidense gebruiken overgenomen. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van wijwater, het branden van kaarsen en wierook, het dragen van witte kleding, het vasten en de datums van heidense feesten. 

Behalve gebruiken heeft de Kerk ook de Keltische godinnen Ana en Brighid gekerstend. Hun mythen werden herschreven, en zij leven nu nog voort in de legenden van de heilige Anna en de heilige Brigida. 

In Nederland wordt Brigida nog steeds vereerd in plaatsen als Noorbeek en Itteren in Limburg, Geldrop in Brabant en Ommen in Overijssel. In de Munsterkerk van het bisdom Roermond -  waar Noorbeek onder valt -  bevindt zich een reliekbuste van St. Brighida van Kildare.

 

Noorbeek

Het dorp Noorbeek (gemeente Eijsden-Margraten) is een van de meest zuidelijke plaatsjes van Nederland. Het lig in het dal van een idyllisch, heuvellandschap pal aan de grens met België. De Vereniging Nederlands Cultuurlandschap heeft in april 2018 aan Noorbeek - als eerste gebied in Nederland - de status van icoon landschap gegeven, vanwege de gelaagde terrassen met heggen en plekken in het landschap die sinds de Middeleeuwen nauwelijks zijn veranderd. De omgeving heeft bovendien een rijke flora en fauna: zo groeien er nog echte sleutelbloemen en komt de vroedmeesterpad met zijn gefluit er voor. Oude tradities, rituelen en gebruiken zoals o.a. de den van Brigida halen, worden in het dorp levend gehouden. Deze traditie behoort sinds 2015 tot ons immaterieel cultureel erfgoed.

Noorbeek is vernoemd naar het riviertje de Noor en wordt in 1144 voor het eerst genoemd als Nortbech in de Annales Rodensus of de Rolducse jaarboeken, een middeleeuwse kroniek van de abdij Rolduc in de Nederlandse provincie Limburg. 

Het dorp heeft het een en ander meegemaakt in de loop der tijd. Er is veel strijd geleverd: het heeft o.a. aan Brabant, Spanje en de Oostenrijkse Nederlanden toebehoord en is pas sinds 1939  onderdeel van de  provincie Limburg. Noorbeek is de eerste gemeente van Nederland die in september 1944 door de Amerikanen werd bevrijd. 

De natuur in en rondom Noorbeek is uniek en magisch. Zo kun je er prachtige wandelingen maken in stiltegebieden, die door een bord worden aangegeven.  In het dorp zelf staan vakwerk huizen en mooie gerenoveerde huizen met binnenplaatsen. 

Brigida is alom vertegenwoordigd in Noorbeek: er is een Brigida kerk, een Brigida kapel, een Brigida den, een Brigida bron, een herberg met haar naam waar je Brigida wijn kunt drinken, een Brigidastraat
én Brigida heeft een plek in de harten van de bewoners van dit dorp.  

 

Brigida herberg

 De Brigida kerk 

In september 2021 wil ik de R.K. dorpskerk aan de Pley - die aan St.Brigida is gewijd - bezoeken, maar de kerk is helaas gesloten vanwege een brand eerder dit jaar, die zo heftig was dat zelfs de orgelpijpen zijn gesmolten. Het gipsen beeld van Brigida kon gelukkig gered worden; het heeft slechts een poetsbeurt nodig. Ook het gebrandschilderde raam dat aan Brigida is gewijd is onbeschadigd. De kerk staat nu gedeeltelijk in de steigers. De renovatie zal nog wel wat tijd in beslag nemen.

De Romaanse, mergelstenen kerk met zijn middeleeuwse vormen, stamt uit de 13e eeuw. In 15e en 16e eeuw is de kerk gerenoveerd in Gotische stijl. Onder deze kerk heeft op een kunstmatige heuvel een oudere kerk gestaan, die rond het jaar 1000 gebouwd moet zijn met onbewerkte natuurstenen. Deze stenen zijn later gebruikt voor de onderbouw van de toren van de nieuwe kerk.

De kerk behoort tot Nederlands Rijksmonumenten.

Aan de zuidkant van de kerk staat een enorme plataan van 151 jaar (in 1870 geplant). Eind vijftiger jaren van de vorige eeuw had de gemeente plannen om hem te kappen. Dat is uiteindelijk niet doorgegaan dankzij het verzet van de inwoners van Noorbeek. 

 

De Brigida kapel

De vierkante kapel - gebouwd in rococostijl - staat naast de kerk aan het dorpsplein de Pley.  Op de gevelsteen boven de kapel is als bouwjaar 1772 aangegeven. 

Het beeld van Brigida, met een staf in haar rechterhand als teken van haar heiligheid en een koe aan haar voeten, staat op een plankje aan de muur boven het houten altaar. Het houten beeld is in 1978 gemaakt door Sjef Eymael uit Maastricht. Op de muur is tevens een Brighid kruisje aangebracht, een heidens symbool van het zonnewiel.

Het grote Mariabeeld uit de kerk 'logeert' zolang in de kapel tot kerk weer open is voor bezoek.  

 

Aan de voorkant heeft de kapel twee glas-in-lood ramen en aan iedere zijkant één. 

 

De kapel heeft een serene sfeer. Hij wordt goed onderhouden en is van 10.00 's morgens tot 17.00 's middags open. Je kunt er kaarsjes branden en noveen kaarsen kopen.

 Tradities in Noorbeek

Sinds de 16 eeuw - en mogelijk al eerder -  zijn er bedevaarten naar St. Brigida in Noorbeek gehouden, maar de belangstelling daarvoor is er niet continu geweest. Perioden van bloei en perioden van weinig of geen interesse wisselden elkaar af. Echter in 1634 - tijdens een ziekte onder het vee - leefde de vlam weer op.  De bevolking van Noorbeek heeft Brigida - als de patroonheilige van de veeteelt - gebeden om hulp voor hun zieke koeien. Die gebeden werden verhoord: er kwam een einde aan de veepest. De inwoners van Noorbeek beloofden haar toen elk jaar na Pasen een mei-den, een groene spar, te schenken. Dit gebruik grijpt nog terug op het heidense vruchtbaarheidsritueel van onze Keltisch/Germaanse voorouders, waarbij men danste om de meiboom om de nieuwe lente te vieren. In Noorbeek op de 2e zaterdag na Pasen wordt nu nog jaarlijks door de ongetrouwde mannen van het dorp een groene spar van zo'n 20 meter gekapt en van takken ontdaan. Aan de stam blijven alleen de bovenste takken zitten. Daarna wordt hij met versierde boerenpaarden en een dennenkar naar de kapel gebracht, waar hij door de getrouwde mannen van het dorp in een gat voor de kapel van Brigida wordt gezet. In dat gat blijft hij ter ere van St. Briej - zoals de bevolking haar noemt - een heel jaar staan. De zondag erna is er kermis in het dorp en vieren de inwoners van Noorbeek feest. 

Een andere traditie in Noorbeek op 1 februari is het zegenen van het voer en het water van het vee om hun gezondheid en vruchtbaarheid te waarborgen. Het vee wordt er die dag ook mee gevoerd. Die datum geeft zowel het begin van het Keltische Imbolc - het feest van Brighid - , als de sterfdatum van St. Brigida aan. Toevallig is dat niet want speciale datums van voorchristelijke gebeurtenissen werden meestal door de Kerk overgenomen voor hun eigen verhaal. Op die manier hoopte men dat de bevolking aan de nieuwe religie zou wennen. Vroeger werden er in Noorbeek ook nog processies gehouden om de vruchtbaarheid van de akkers te garanderen. Er werd dan een beeld van Brigida rond de akkers gedragen.

De Brigida bron

Vlakbij Noorbeek - in het gehucht Wesch - vind je de Brigida bron, die nog steeds wordt gebruikt voor het besproeien van het land, als drinkwater voor het vee, voor het deppen met bronwater tegen oogkwalen en voor de verering van Brigada. Tijdens mijn bezoek aan de bron zag ik offertjes van bloemen voor haar liggen. Om haar te eren heb ik zelf zowel haar heidense als haar gekerstende naam met meel op de rand van de bron geschreven. 

 

In voorchristelijke tijd hoorde er bij iedere rivier en iedere bron een godin; water werd toen als vrouwelijk en helend gezien. Van Brighid - als godin van heling en zuivering - is bekend dat ze aan putten en bronnen werd vereerd en dat je er een wens kon doen waarbij je - om die te bekrachtigen - een lintje in een naburige boom of struik hing, of een lapje stof gedragen door een zieke. Als zo'n lapje dan verweerde - door wind, regen en zon - dan zou de ziekte verdwijnen.

 

De Brigida bron werd vroeger door vrouwen als wasplaats gebruikt, dat vind je nog terug in de plaatsnaam Wesch dat was betekent. 

Voor de bron aan de weg staat een smeedijzeren Brigida met in haar rechterhand een staf, in haar linkerhand een bijbel en aan haar voeten een koe. Het kunstwerk is gemaakt door Math.Wanders afkomstig uit Noorbeek.

Er staat een nauwelijks leesbare tekst uit 1858 -  Santa Brigida bit voor ons in de verticale stang van het ijzeren hekwerk voor de bron en in de stenen boog boven de bron die bedekt is met mos.

De bron is een ware krachtplaats, er heerst een vredige sfeer. Voor mijn gevoel leek het of de tijd er stil staat.

Alle foto's in deze blog gemaakt door Henk en Ineke Bergman

Ineke Bergman

Zie ook www.facebook.com/godinnen van eigen bodem

Dank aan Joke Visker voor de foto van St. Brighida van Kildare uit de Munsterkerk in Roermond.

Zie ook de blog van Lida van de Water ‘Noorbeek, de Brigida bron’. Deze blog komt na de blog ‘De Vrouwe van Maastricht’.          

http://hetgodinnepad.blogspot.com/p/zuidoosten.html

Zie ook het artikel van Marion van Eupen op de website van Pansophia ‘Het Noorbeek van Brigida’

https://www.pansophia.nl/?s=het+noorbeek+van+Brigida

Bronnen

Bergman, Ineke, Godinnen van eigen bodem, Geesteren, 2007, A3 boeken

Bergman, Ineke, Hoofdstuk Fostare pag 142-155, Uit Heilige bronnen in de Lage Landen, met medewerking van diverse auteurs, Geesteren, 2013, www.A3boeken.nl

Jones, Kathy, The Ancient British Goddess, Ariadne Publications, 1991

Websites

https://www.eijsden-margraten.nl/ontdek/dorpen/noorbeek-norbik.html

https://www.facebook.com/godinnenvaneigenbodem/ 

https://www.historieroermond.nl/wetenswaardig/reliekenschat/reliekenschat.htm

https://icoonlandschappen.nl/de-icoonlandschappen/noorbeek/

https://www.routeyou.com/nl-nl/location/view/48657841/sint-brigidakerk

https://www.parochiesintbrigidanoorbeek.nl/historie/